[fragment wiersza "Trzy ziemie" Feliksa Konarskiego Ref -Rena]

Oszmiańszczyzna czyli Ziemia Oszmiańska.

W Rzeczpospolitej Obojga Narodów powiat oszmiański był największym powiatem województwa wileńskiego – znacząco większym od czterech pozostałych powiatów tego województwa. Oto co na ten temat pisze Z. Gloger w „Geografii historycznej ziem dawnej Polski” [Kraków 1903]: „Województwo Wileńskie, zorganizowane na wzór województw polskich, podzielone zostało na pięć powiatów: Wileński, Oszmiański, Lidzki, Wiłkomierski i Brasławski. (…) Od unii lubelskiej krzesło kasztelana wileńskiego stało między wojewodami sandomierskim i kaliskim. Herb województwa był tenże sam, co księstwa Litewskiego, a mianowicie, na chorągwi czerwonej z jednej strony Pogoń, a z drugiej Kolumny czyli Słupy. Tegoż samego herbu zażywało i pięć powiatów wileńskich, z tą tylko różnicą, że chorągiew wojewódzka miała dwa końce, a powiatowe po jednym. Mundurem województwa był kontusz granatowy, a żupan i wyłogi karmazynowe. Powiat Oszmiański dla odmiany używał barwy zielonej, a Wiłkomierski szafirowej, ale później oba te powiaty przyjęły mundur wojewódzki. Każdy z powiatów sejmikował u siebie, a całe województwo w Wilnie. Powiaty obierały po dwóch posłów na sejmy i na sejmikach deputackich po dwóch deputatów na trybunał, czyli razem 10 posłów i 10 deputatów. Jeden deputat każdego powiatu wybierany był za kadencyę wileńską, a drugi na ruską, która odbywała się na przemian w Nowogródku i Mińsku, a po pierwszym podziale w Grodnie i Mińsku. Sądy ziemskie i grodzkie zasiadały w stolicy każdego powiatu, tylko jeden powiat Oszmiański sądził się w Miadziolu. (…) Powiaty: Brasławski, Oszmiański i Lidzki, miały ludność od wschodu białoruską, od zachodu bądź litewską, bądź sioła litewskie, pomięszane z białoruskiemi.(…) Wogóle jednak zanotować tu potrzeba ciekawy fakt, iż od roku 1803, t. j. od czasu rządów generał-gubernatora Michała Murawiewa na Litwie, język polski wśród ludu katolickiego tych okolic znacznie się rozszerzył, tak, że są całe okolice, w których stanowczą wziął przewagę w ostatniej ćwierci wieku XIX. (…) W Wilnie zasiadał trybunał Wielkiego Księstwa Litewskiego. Marszałka trybunału obierali deputaci. Gdy po skończonej kadencyi wileńskiej następowała kadencya tak zwana ruska, trybunał odprawował sądy w Nowogródku i Mińsku, a po roku 1772 w Grodnie, gdzie przybywali deputaci, wybrani do kadencji ruskiej, przewodniczył jednak ten sam marszałek, co w Wilnie. Na kadencyi wileńskiej w Wilnie sądziły się województwa: Wileńskie, Trockie, Smoleńskie, Połockie i Brzeskie. Rozległy powiat Oszmiański w r. 1717 liczył 8.420 dymów. W Oszmianie Murowanej, czyli Oszmiance, istniał do ostatnich czasów obszerny dwór murowany, w którym Krzysztof Dorohostajski, marszałek wielki litewski, założył w XVII wieku drukarnię i wytłoczył w niej dzieło swoje o koniach p. n. Hippika. [niestety dzieło to prawdopodobnie nie było drukowane w Murowanej Oszmiance – przypisek MB]. W Gieranonach, czyli Gieranojniach, istniał starożytny zamek, będący siedliskiem starego i potężnego rodu Gastoldów, wielce zasłużonego w dziejach Litwy oświatą i wielkimi czynami. Boruny słynęły szkołami księży Bazylianów.(…).”

W końcówce XIX wieku granice Oszmiańszczyzny zostały ograniczone do powiatu oszmiańskiego ówczesnej gubernii wileńskiej. Był to obszar znaczenie mniejszy w stosunku do ostatnich wieków I Rzeczpospolitej (szczególnie w części północnej), jednak pozostawał zdecydowanie większy od powiatu oszmiańskiego w II Rzeczpospolitej. I ten właśnie obszar został w XIX w. opisany przez Czesława Jankowskiego w monumentalnym dziele "Powiat oszmiański. Materiały do dziejów ziemi i ludzi.", które stanowi podstawowe źródło wiedzy o Ziemi Oszmiańskiej. Ponieważ trzeba było na potrzeby niniejszego portalu określić zakres terytorialny Oszmiańszczyzny, to z szacunku dla dokonań Czesława Jankowskiego przyjęto zakres terytorialny wskazany na mapie zamieszczonej w części I "Powiatu oszmiańskiego" [Petersburg 1896].

W początkach II Rzeczypospolitej środkowa część historycznej Oszmiańszczyzny (wg stanu z końca XIX wieku) pozostała głównie w ramach okrojonego powiatu oszmiańskiego (województwo wileńskie) oraz częściowo (teren położony przy ujściu rzeki Oszmianki do Wilii) powiatu wileńsko-trockiego (województwo wileńskie), zaś południową objął powiat wołożyński (województwo nowogródzkie). Było to głównie spowodowane powstaniem Litwy Środkowej, w wyniku czego południowa i północna część Ziemi Oszmiańskiej z czasów I RP znalazła się w granicach państwa polskiego, zaś środkowa z miastem Oszmianą - w składzie Litwy Środkowej. W wyniku dalszych zmian administracyjnych niewielkie części Oszmiańszczyzny włączono do powiatu mołodeczańskiego (województwo wileńskie) oraz powiatu lidzkiego (województwo nowogródzkie).

Ważniejsze miasta i miejscowości Oszmiańszczyzny to:

Oszmiana, Smorgonie, Bakszty, Bienica, Bohdanów, Boruny, Cudzieniszki, Chołchła, Daukszyszki, Derewna (Derewno), Dudy, Dziewieniszki, Gieranony (Gieraniony), Graużyszki, Gudogaj, Holszany, Horodziłów (Horodziłowo), Iwje, Juraciszki, Kolczuny, Klewica, Konwaliszki, Krewo, Kucewicze, Kuszlany, Lipniszki, Łazduny, Ługomowicze (Łogomowicze),Łosk, Murowana Oszmianka, Naliboki, Narwiliszki, Polany, Połoczany - Oborek - Hruzdowo, Smorgonie, Soły, Subotniki, Surwiliszki, Traby,Trokiele, Węsławinięta, Wiszniew, Wołożyn, Zabrzeź (Zabrzezie), Zalesie, Żemłosław, Żuprany.

Obok po lewej stronie u góry znajdują się odnośniki do niektórych miejsc na Oszmiańszczyźnie. Zapraszam serdecznie do wirtualnej wędrówki po wskazanych ścieżkach. A jednocześnie proszę o wszelkie uwagi i sugestie dotyczące zawartości oraz materiały, które Waszym zdaniem powinny zostać opublikowane - rozszerzając naszą wiedzę o oszmiańskim powiecie.

Dla tych, którzy planują osobistą wyprawę przy każdym z odnośników podaję namiary GPS. Na stronie "Mapy" znajdziecie za jakiś czas narzędzie do znajdywania wskazanych punktów na mapie Googla